સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં સાયલા તાલુકામાં લોયાધામ આવેલું છે. લોયાના નરેશ સુરા ખાચર મહાનિષ્કામી હતા. તેમનો જન્મ સં. ૧૮૩૨ વૈશાખ સુદ-૩ ના દિવસે નાગડકા ગામમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ડોસા ખાચર અને માતાનું નામ સુરબા હતું. સુરા ખાચરના ધર્મપત્ની શાંતાબા મહાપ્રેમી અને દૃઢનિષ્ઠાવાળા હતા. તેમના પુત્ર નાથા ખાચર હતા. દીકરી વલુબા હતા. આ બંને સંતાનોએ પણ ભક્તિરૂપી દોરીથી ભગવાનને વશ કર્યા હતા.
સુરા ખાચરના બીજા બે ભાઈ હતા. નાપા ખાચર અને હાથીયા ખાચર. તેમાં નાપા ખાચરને કાળા ખાચર અને માણશિયા ખાચર, આ બે પુત્ર હતા. હાથીયા ખાચરને ડોશા ખાચર અને રાણા ખાચર, આ બંને પુત્ર હતા

પ્રાથમિક પરિસ્થિતિ

ભગવાન સ્વામિનારાયણ અને એમના સંતોનો સમાગમ થયા પહેલાં સુરાખાચર ગીરાસદાર હોવા છતાં આર્થિક સ્થિતિ ઘણી જ નબળી હતી. કારણ કે હોકા, બીડી, અફીણ, લૂંટફાટ અને જૂગટું વગેરે કુકર્મમાં ડૂબેલા હતા. તેથી પ્રાય: સંપત્તિ વ્યસનોમાં બરબાદ થતી; એટલું જ નહિ પણ માથે કરજનો મોટો બોજો થઈ જતો. એથી ઘરનો વ્યવહાર ચલાવવો પણ ઘણો મુશ્કેલ થઈ પડતો. કોઈ કોઈ વાર તો ગામના કુંવરજી વાણિયાને ત્યાંથી કઢારે જાર લાવીને ખાતા. આવી સ્થિતિ હતી, પરંતુ સાધુઓના સમાગમથી સત્સંગ થતાં ધીરે ધીરે વ્યસનોનો ત્યાગ કરી સન્માર્ગે વળ્યા. એટલે પ્રભુ કૃપાથી સર્વ પ્રકારે સુખી થયા.

સત્સંગમાં આગમન

રાણપુર પાસે લોયા ગામનાં કાઠી દરબાર સુરાખાચરે રામાનંદ સ્વામીના દર્શન, સેવન કર્યું હતું. કારિયાણી ગામના ગામ ધણી માચા ખાચર તથા ભોજા ચારણ દ્વારા તેઓ સત્સંગના રંગે રંગાણા હતા. પછી ભગવાન સ્વામિનારાયણના અનન્ય ભક્ત હતા. લોયા અને નાગડકા એમ બે ગામમાં તેમનો ગીરાસ હતો. સુરા ખાચર શરીર ખૂબ જ સ્થળ હતા. માથે રાજાઓ કરતાં પણ અલગ પ્રકારની પાઘ એમની આગવી ઓળખાણ હતી. સુરા ખાચરને સ્વામિનારાયણ ભગવાનમાં અસાધારણ પ્રેમ હતો. એમના જીવનમાં કોઈ ડખા હતા નહીં, એટલે જ તે શ્રીહરિના પરમ સખા બન્યા હતા. જ્યારથી સત્સંગ થયો ત્યારથી તેમણે પોતાનું સમગ્ર જીવન સત્સંગ પરાયણ કર્યુ હતુ. પોતાનો ઘર વ્યવહાર મૂકી તેવો છ છ મહિના સુધી ભગવાન સાથે વિચરણ કરતા હતા. તેમના કુટુંબીજનો પણ સુરા ખાચરના યોગમાં આવતા ખરેખર સત્સંગના રંગે રંગાયા હતા..

સુરા ખાચરનું સમર્પણ

સુરા ખાચરનો રમુજી સ્વભાવ હતો. ઉદાસ થયેલા શ્રીહરિને પણ અનેકવાર રમુજી પ્રસંગ કહીને હસાવ્યા હતા. પોતે પ્રગટ પ્રભુના સખા હોવા છતાં; મન, કર્મ, વચને સંતોના વચનમાં રહેતા. અંતરમાં લેશ પણ કપટ કે કુટીલતા રાખતા નહીં. સરળ સ્વભાવના હતા, છતાં કોઈ ભગવાન કે સત્સંગનું ઘસાતું બોલે તો તેઓ જડબાતોડ જવાબ આપતા હતા. સ્વામિનારાયણ ભગવાને સં.૧૮૬૪ માં ભાદરાથી એક પત્ર લખ્યો, આ પત્રમાં ૧૮ ગામધણી તથા પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિના નામ હતા, તેમાં સુરાખાચરનું પણ નામ હતું. તેથી સુરા ખાચર તત્કાળ સંસારનું સુખ છોડી ભગવો ભેખધારી બની ભગવાનની પાસે પહોંચ્યા હતા. આવી અનેક આકરી કસોટીમાં તેઓ સંપૂર્ણ સફળ થયા હતા.

સુરા ખાચરનું નિષ્કામી વર્તમાન અને ભક્તિભાવ

જ્યારથી ભગવાન સ્વામિનારાયણનો ભેટો થયો ત્યારથી આ દંપત્તિ સાંખ્યયોગ પાળતા હતા. આ સમયે સુરા ખાચરની ઉંમર ૨૬ વર્ષની અને શાંતાબાની ઉંમર ૨૩ વર્ષની હતી. યુવાન અવસ્થામાં જ સાંખ્યયોગ સ્વીકારી તેમણે આજીવન બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળ્યું હતું. આ વર્તમાનથી ડગાવવા એકવાર જસદણના દરબારે સુરા ખાચરનુ પારખું કર્યું. પરંતુ તેઓ અલગ રહ્યા હતા. સુરા ખાચરના જીવનના અનેક પ્રસંગો સંપ્રદાયના સાહિત્યમાં સુવર્ણના અક્ષરે લખાયા છે. લોયાનો અપૂર્વ શાકોત્સવ આખા સત્સંગમાં પ્રસિદ્ધ છે. એક સમયે કોઈએ કહ્યું કે, સુરાખાચર ! કાંઈક સારી વાત કરો. ત્યારે સુરાખાચર કહે,
હું ને મારો ઠાકોર, બીજું જગત કાણું;
ઠાકોર બેઠા પારણે, ને હું દોરી તાણું.
જુઓ સ્વામિનારાયણ એ સર્વોપરી ભગવાન છે અને એમ જે ન કહે તે ગધ્યનો (ગધેડીનો), નો સાંભળે ઈ પણ ગધ્યનો. વાત થઈ ગઈ પૂરી. મારું દુ:ખે છે માથું. હું સૂઈ જાવ છું.
આ રીતે સુરાખાચારે અનન્ય નિષ્ઠા, બ્રહ્મચર્યાદિક ધર્મની અતિ દૃઢતા, તન, મન ને ધનથી ઉદારતાપૂર્વક જીવનભર કરેલી એકધારી સેવા, સત્સંગ પ્રચાર અર્થે સ્વામિનારાયણ ભગવાન સાથે હર વખત દેશાંતરમાં વિચરણ અને અનન્ય સખાભાવ સાથેની આદર્શ ભક્તિભાવનાથી સત્સંગના સ્થાપનકાળમાં કષ્ટોની પરવા કર્યા વિના ઘણી ઉપાધિઓ સહીને ભારે અમૂલ્ય સેવાઓ કરીને સ્વામિનારાયણ ભગવાનની પૂર્ણ પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરી હતી. આ રીતે સુરા ખાચર સત્સંગની અપાર સેવા કરી છે.

સુરા ખાચરનો અક્ષરવાસ

શ્રીજી મહારાજ સ્વધામ પધાર્યા, ત્યારથી એમના અંતરમાં અતિ ઉદાસતા વર્તતી હતી. સં. ૧૮૮૮ જેઠ મહિનામાં એકવાર સ્વામિનારાયણ ભગવાન નિષ્કુળાનંદ સ્વામીને દર્શન આપીને કહ્યું કે, તમે સુરા ખાચરને કહેજો અમે ત્રણ વર્ષ બાદ તેમને ધામમાં તેડી જશું. આ રીતે મહારાજે કોલ આપ્યો હતો, તે મુજબ જ્યારે સુરા ખાચરનો અંતકાળ આવ્યો ત્યારે સ્વામિનારાયણ ભગવાન અનંત મુક્ત સાથે લોયા નરેશ સુરા ખાચરને તેડવા આવ્યા. સુરા ખાચરે કહ્યું,આ મારો નાવલીઓ નાથ! અનેક મુક્તોને સાથે લઈ પધાર્યા છે. હવે તો હું કાયમ અક્ષરાધિપતિની સેવા કરવા માટે અક્ષરધામમાં જાવ છું. તમે પણ સૌ દ્રઢતાપૂર્વક સત્સંગ રાખજો. આ રીતે ભલામણ કરી સ્વતંત્ર થકા ભૌતિક દેહનો ત્યાગ કરી, દિવ્ય દેહ ધારણ કરી પુરુષોત્તમ નારાયણ સાથે દિવ્ય વિમાનમાં બેસી સં.૧૮૯૧ મહા સુદ-પૂનમ(તા. 13 february 1835, Friday) શુક્રવારે લોયાના ભકતરાજ સુરાખાચર લોયાધામાંથી અક્ષરવાસી થયા હતા.

ભક્તરાજ સુરા ખાચર