બંન્ને સંતોનો પરિચય

વાસુદેવચરણદાસજી સ્વામી 'હરિચરિત્રચિંતામણિ' કિરણ ૯૨માં લખે છે

લક્ષ્મીનારાયણાનંદ વિશાલ, લોકનાથાનંદ તે દયાળ;

લોકનાથાનંદ સ્વામી દયાળુ, અતિ અંતદૃષ્ટિવાળા,

જીવનમાં જાણપણારૂપી દરવાજે ઊભા રહેનારા શ્રીહરિને પ્યારા સંત હતા. વળી એક વિશોકાનંદ સ્વામી હતા.

વિશોકાનંદ પ્રભુને પ્યારા, અખંડ ભજન કરે એકતારા;

ત્યાગ વૈરાગમાં અતિ શૂરા, સંત સેવામાં રહે ભરપુરા.

આ વિશોકાનંદ સ્વામીનું પૂર્વાશ્રમનું ગામ માનકૂવા હતું. તેમના પૌત્ર મૂળજી ઘનશ્યામાનંદ સ્વામી થયા હતા. માનકૂવાના મૂળજી અને કૃષ્ણજીની વાત પ્રસિદ્ધ છે. આ મૂળજીના પિતા એટલે જ લક્ષ્મણભાઈ ઉર્ફે લખા પટેલ હતા અને તેમના પિતા વશરામભાઈ શિયાણી હતા. મૂળજીએ યુવા અવસ્થામાં પરણેલી પત્નીનો તથા પરિવાર જનોનો ત્યાગ કર્યો. પત્નીના મોહમાંથી છૂટવા ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા કરી ભગવાનને ભેટી ગયા.

ત્યારથી તેમના પિતા અને તેમના દાદાના અંતરમાં એક વાત ઘોળાતી હતી કે દીકરો સાધુ થઈ ગયો અને આ સંસારમાં અમારે ક્યાં સુધી કૂટણાં કરવા. અનંત જન્મ સંસાર માટે વ્યર્થ વગોવ્યા છે. એક જન્મ ભગવાન અને મોટા સંતની સેવા કરીને સાર્થક કરવો છે. આ તેમની ભાવનાને આધીન થઇ ભગવાન સ્વામિનારાયણ એકવાર માનકૂવા પધાર્યા ત્યારે તેમને ઘેર પધરામણી કરવા ગયા હતા.

વળી તેમને ત્યાં સ્વામિનારાયણ ભગવાન થાળ પણ જમ્યા હતા. તેઓ ખેતી કરી જીવનનિર્વાહ કરતા હતા. એક દિવસ તેમણે સ્વામિનારાયણ ભગવાનને કહ્યું- હે નાથ!! અમે તો પરિવારજનોના નિભાવ માટે ભુજમાં મહિદાસની વાડીએ ખેતીકામ કરીએ છીએ. હવે આપ ભુજ પધારો ત્યારે મારી વાડીએ જમવા પધારજો અને અમારી વાડીને પાવન કરજો; જેથી ખેતીવાડીનું કામકાજ કરતા આપની સ્મૃતિ રહે.

ભગવાન સ્વામિનારાયણ કહે, અખંડ અમારી સ્મૃતિ રાખવી હોય તો જીવનમાં આ ત્રણ વાત સુદૃઢ થાય તો જ દુઃખ, દોષ અને ભયથી મુક્ત થવાય અને અમારી સ્મૃતિમાં રહેવાય. (૧) મારે કાંઈ જોઈતું નથી. (૨) મારો નાથ મારા રોમરોમમાં રમી રહ્યા છે. (૩) મારું સર્વેસર્વા એક ભગવાન જ છે. આ જ જીવનનું પરમ સત્ય છે. આ સત્યનો સ્વીકાર થતાં જ પ્રભુમાં પ્રેમ આપોઆપ થવા લાગે છે. જો આપણે થોડી થોડી વારે વિચાર કરી મનને મૂર્તિમાં વિરામ આપવાનો સ્વભાવ બનાવીએ તો આપણા પ્રીતમ પુરુષોત્તમનારાયણ આત્મામાંથી જ પ્રાપ્ત થનાર છે, જગતમાંથી નહીં.

પરંતુ આપણે જન્મોજનમ બહારના સુખ લેવા ટેવાયેલા હોવાથી આપણું મન અતૃપ્ત બની ભટક્યા જ કરે છે. આખા બ્રહ્માંડનું બહારનું સુખ મળશે છતાં ભટકણ ટળશે નહીં. આપણી વાસનાની તૃપ્તિ ભોગથી નહીં; ભગવાનના યોગથી જ થનારી છે અને ભગવાનનો યોગ કરવા માટે આપણે આપણામાં અંદર ઉતરવું અનિવાર્ય છે. આટલું શ્રીજીમહારાજે કહ્યું. અને ચાર દિવસ પછી અમે ભુજ આવવાના છીએ ત્યારે સાંજે પ્રથમ તમારી વાડીએ જમવા આવશું. પછી સુંદરજીભાઈને ઘેર જઈ ઉતારો કરશું.

વશરામભાઈ શિયાણી તથા તેમના પુત્ર લક્ષ્મણભાઈ ખૂબ જ રાજી થયા. બંને પોતાના કામકાજ માટે ભુજ ગયા.

ભગવાનને ખીચડી જમાડી અને ખામી ટાળી

ભગવાન સ્વામિનારાયણ માનકૂવાથી નીકળી બળદિયા તથા સુખપુર થઈ સીધા વશરામભાઈની વાડીએ ગયા અને કહ્યું, 'અમને અતિશય ભૂખ લાગી છે જમવા આપો.' ત્યારે વશરામભાઈ કહે, 'હે નાથ! આ ખીચડી મૂકી છે, હમણાં ચડી જાય એટલે આપને પ્રેમથી જમાડું.' ત્યારે શ્રીહરિ કહે, 'અમને અતિશય ભૂખ લાગી છે. થોડીવાર પણ રહી શકાય એમ નથી. પેટમાં જઠરાગ્નિ અતિશય પ્રદિપ્ત થયો છે. કાચી હશે તો પેટમાં પચી જશે; પણ અત્યારે જ જમવાનું આપો.' પછી વશરામભાઈએ વાડીએ એક પથ્થરની છીપર ઉપર ખીચડી મૂકી. તેમાં પાણી હતું તે રેલો ચાલીને કૂંડી સુધી પહોંચ્યું.

સ્વામિનારાયણ ભગવાન તેમની ભાવનાને આધીન થઈ કાચી ખીચડી જમ્યા. આ રીતે તેમને રાજી કરી ભગવાન ભુજમાં પધાર્યા. ભગવાન સ્વામિનારાયણ જે પથ્થર પર ખીચડી જમ્યા હતા, તે પથ્થર હાલ પણ અતિ પ્રસાદીનો જાણી ભુજ પ્રસાદીના અક્ષરભુવનમાં પધરાવ્યો છે.

વશરામ વિશોકાનંદ સ્વામી અને લખો લોકનાથાનંદ સ્વામી થયા

પછી વશરામભાઈને વિચાર આવ્યો કે, 'મારા કહેવાથી ભગવાન મારી વાડી આવ્યા અને હું તેમને જમાડી પણ ન શક્યો. આ સંસારમાં અનેક પ્રકારની વિટંબણા છે. ક્યાં સુધી સંસારના કૂટણાં કૂટવા? હવે તો એક જન્મ ભગવાનને પામીને પૂર્ણકામ બનવું છે.' આ વિચારમાં તેઓ ઊંડા ઊતરી ગયા. ત્યારે તેમનો પુત્ર લખો કહે, 'પિતાજી, શું વિચારમાં ઊંડા ઉતરી ગયા છો.' ત્યારે નેત્ર ખોલીને વશરામભાઈ કહે, 'લખા, આ ઘરમાં અનેક પ્રકારની ગૂંચવણ છે. સંસારના દુઃખ હૃદયમાં ખટકે છે. માટે હું તો આ ઘરબાર મૂકીને સાધુ થવા શ્રીહરિ પાસે જાવ છું, તારે આવવું હોય તો આવજે.'

ઘરમાં ઘણી ગૂંચવણ, સંસારના દુઃખ સાલે;

લખા હું તો જાવ છું, તારે હાલવું હોય તો હાલે.

પિતાના આ વાક્ય સાંભળી લખાભાઇએ પણ કુટુંબપરિવારનો ત્યાગ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. પછી બાપદીકરો બંને કુટુંબપરિવારનો ત્યાગ કરી ગઢપુરમાં આવ્યા. શ્રીજી મહારાજ ને ૫૦૦ પરમહંસોના સાનિધ્યમાં તેમને પરમ શાંતિનો અનુભવ થયો. પોતાનું જીવન ભગવાનની સેવામાં સમર્પણ કર્યું. અતિ સેવાભાવી, નિર્માની ભજન ભક્તિથી ભરપૂર, દિલના દયાળુ અને ભગવાનને પામવાની જ તમન્ન વાળા આ બાપદીકરા બંનેને સ્વામિનારાયણ ભગવાને સં. ૧૮૬૮ કારતક સુદ-૫ તા.૨૨/૧૦/૧૮૧૧ રવિવારના પવિત્ર દિવસે ગઢપુર ધામમાં જ દીક્ષા આપી. વશરામભાઈનું નામ વિશોકાનંદ સ્વામી રાખ્યું અને લક્ષ્મણભાઈનું નામ લોકનાથાનંદ સ્વામી રાખ્યું.

આ રીતે માનકૂવાના વરસાણી પરિવારમાંથી એક સાથે ત્રણ પેઢી પરમહંસ બન્યા હતા. આજે પણ માનકૂવામાં શ્રીહરિ તેમને ઘેર પધાર્યા હતા તે પ્રસાદીના ઘર વિદ્યમાન છે અને ઘરના દરવાજા ઉપર જ મોટી તકતીમાં આ નામ સાથે ઉલ્લેખ કર્યો છે.

વિશોકાનંદ સ્વામીની વિશેષતા અને અક્ષરવાસ

જેને ભગવાન ભજવા હોય, પ્રભુજીને પામવું હોય તેને કોઈ બંધન નડતાં નથી. જે બહાનાં બતાવે છે તે ક્યારેય સંત બની શકતા નથી. જેને સાંસારિક સુખ જ સુખ લાગે છે, તેના દિલમાં ક્યારેય વૈરાગ્ય પ્રગટતો નથી. વૈરાગ્ય પ્રગટે તેને ભોગ સુખ ઝેર જેવા લાગે છે. આ વિશોકાનંદ સ્વામી અતિ વિશ્વાસે ભગવાનના પ્યારા અને ભગવાનને આધારે જ જીવનારા સંત હતા.

વિશોકાનંદ સ્વામીએ સાધુ બન્યા પછી દશ વર્ષ સુધી ગઢપુર ધામમાં રહી ખૂબ સેવા કરી. ત્યારબાદ સ્વામી સ.૧૮૮૦ વૈશાખ સુદ પાંચમના દિવસે ગઢપુરધામથી જ અતિ પ્રતાપ જણાવી સૌને કહીને અક્ષરધામ સિધાવ્યા હતા. તે સમયે સ્વામિનારાયણ ભગવાને આ ત્રણેય પેઢીના સંતોના ગુણાનુવાદ હરખતા હૈયે ગાયા હતા.

લોકનાથાનંદ સ્વામીની વિશેષતા

લોકનાથાનંદ સ્વામીને શ્રીહરિએ મંડળધારી સંત બનાવ્યા હતા. જ્યારે શ્રીજી મહારાજે બંને આચાર્યોની સ્થાપના કરી અને વડતાલ તથા અમદાવાદ એમ બે દેશવિભાગ કર્યા ત્યાર પછી લોકનાથાનંદ સ્વામી અમદાવાદ દેશમાં સત્સંગ વિચરણ માટે રોકાયા હતા. ત્યાં રહી તેમણે ખૂબ સેવા કરી હતી; અનેક મુમુક્ષુઓને સ્વામિનારાયણ ભગવાનની ઓળખાણ કરાવી ભગવાનના સુખે સુખિયા કર્યા હતા.

ભગવાનના રંગે રંગાયેલા આ સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામી ધ્યાનભજનમાં બેસે ત્યારે દેહભાન ભૂલી જતા હતા. ઘણીવાર સ્વામિનારાયણ ભગવાન તેમને પ્રત્યક્ષ દર્શન આપતા, તેમની સેવા સ્વીકારતા અને સ્વામી જે જે બોલે તે વચન સત્ય કરતા હતા.

જે પોતાને બ્રહ્મસ્વરૂપ સમજે તેમને જગતની કોઈ ઈચ્છા રહે નહીં, જગતના સુખની ઈચ્છા રહે એ જ મૂર્તિમાન દેહાભિમાન છે. દેહરૂપને જગતના સુખની ઈચ્છા ટળે નહીં અને બ્રહ્મરૂપને જગતના સુખની ઈચ્છા રહે નહીં. આ બ્રહ્મસ્થિતિને પામેલા લોકનાથાનંદ સ્વામીનો એક અંતરને જાગ્રત કરતો પ્રસંગ જોઈએ..

લોકનાથાનંદ સ્વામીની અંતર જાગૃતિ

સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામી એકવાર સંતો સાથે વિચરણ કરતા કરતા ભુજ પધાર્યા હતા. ભુજમાં દેવોના દર્શન કરી સંતોને મળ્યા. થોડા દિવસ ત્યાં રોકાયા. પછી ત્યાંથી બળદિયા જતા હતા, સાથે મંડળના સંતો હતા. સંતો એક વાડીએ સ્નાન કરવા તથા પાણી પીવા રોકાયા, જળપાન કરી સ્નાન ધ્યાન કર્યું. પછી ત્યાંથી ચાલતા થયા. ત્યારે એક સંતે ખેતરમાં વેલા જોયા એટલે ખેડૂતને પૂછ્યું- સ્ત્રઆ વેલા શેના છે?'

ત્યારે ખેડૂતે કહ્યું; 'આ શકરિયાના વેલા છે.' સંત કહે, 'આમાં શકરિયા ક્યાં છે?' ત્યારે ખેડૂત કહે, 'આ વેલા કાઢી ખોદીએ એટલે જમીનમાંથી શકરિયા નીકળે.'

આ રીતે ખેડૂત સાથે વાત કરતા સંતને જોઈને સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામીએ કહ્યું, 'સાધુરામ, આ શકરિયા વિશે પૂછીને તમારે કામ શું છે? હવે તમારાથી ધ્યાન નહીં થાય. જ્યારે ધ્યાન કરવા બેસશો ત્યારે શકરિયાના વિચાર આવશે. માટે જે માર્ગે જાવું નહીં તેનું નામ શું પૂછવું?' આ જાગતા સંત કહેવાય.

મૂર્તિમાં મનને નિમગ્ન કરવું હોય તો આ જગતનું જાણવાનું બંધ કરવું. બ્રહ્મ પરબ્રહ્મને જાણવામાં વિશેષ સમય આપવો. સમય છે ત્યાં ચેતી જજો. અંતરમાં મૂર્તિ વિનાના જેટલા સંકલ્પ થાય છે તે બધો કચરો છે. માટે લોકનાથાનંદ સ્વામી જેવા સાવધાન બનીએ અને અખંડ શરીરની જેમ સ્વામિનારાયણ ભગવાનમાં નિમગ્ન રહીએ. દેહધારી મટી મૂર્તિધારી બનીએ અને તેના માટે જિંદગીનો અણમોલ સમય અને શક્તિ વાપરીએ તો પળમાં બેડો પાર થાય.

લોકનાથાનંદ સ્વામીનો અક્ષરવાસ

સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામી સત્સંગની અખંડ સેવા કરતા હતા. ભગવાન સ્વામિનારાયણ તેમની પરાભક્તિને આધીન થઈ તે જે બોલે તે વચન સત્ય કરતા હતા. જેમ ચંદન પોતે ઘસાઈને ભગવાનને ચડે છે એ રીતે સ્વામીએ પોતાના શરીરને ચંદનની જેમ ઘસી સત્સંગને સમર્પિત કર્યું હતું. આવી તેમની દિવ્ય અલૌકિક સ્થિતિ, પ્રગટ પ્રભુમાં પ્રીતિ અને અલૌકિક મતિથી ભગવાન ખૂબ જ રાજી થયા. સં. ૧૯૦૯ જેઠ સુદ બીજને દિવસે સ્વામિનારાયણ ભગવાને દર્શન આપી સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામીને કહ્યું- સ્વામી, આવતી હરિજયંતિના પવિત્ર દિવસે અમે તમોને અનંત મુક્ત સાથે તેડવા આવશું તમો તૈયાર રહેજો. આટલું કહી ભગવાન અદૃશ્ય થયા.

સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામીના અંતરમાં આનંદનો સાગર રેલાયો. પછી ભુજ મંદિરમાં વડીલ સંતોને વાત કરી. સંતો પણ ખૂબ રાજી થયા. સ્વામિનારાયણ ભગવાને આપેલા વચન મુજબ સં.૧૯૦૯ જેઠ સુદ-૯, તા. ૮/૬/૧૮૫૩ બુધવાર હરિ જયંતીના પવિત્ર દિવસે સ્વામિનારાયણ ભગવાન અનંત મુક્ત સાથે સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામીને તેડવા પધાર્યા. તે વખતે ત્યાં હાજર રહેલા અનેક સંતો ભક્તોને મૂકતોએ સહિત મહારાજના દર્શન થયા.

આ રીતે જીવનમાં પૂર્ણતા અનુભવી છેલ્લે સહુને અતિ હેતથી જય સ્વામિનારાયણ કહી સ્વતંત્ર રીતે ભૌતિક દેહનો ત્યાગ કરી, દિવ્યદેહ ધરી સ્વામિનારાયણ ભગવાન સાથે વિમાનમાં બેસી અક્ષરધામના અધિકારી થયા, મૂર્તિરૂપ બની ભગવાનની સેવામાં સદાય તલ્લીન થયા. સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામી ધામમાં ગયા તે સમયે અનેકને દિવ્ય દર્શન થયા હતા અને ચંદનપુષ્પની વૃષ્ટિ થઈ હતી. પછી સૌ સંતો ભક્તોએ મળી સ્વામીના પાર્થિવ શરીરના અંતિમ સંસ્કાર કર્યા. આ રીતે સત્સંગની અપાર સેવા કરનાર અને પૂર્ણકામ બની પુરુષોત્તમનારાયણની સેવામાં હાજર થયેલા એવા મહામુક્ત સદ્ગુરુ લોકનાથાનંદ સ્વામીના શ્રીચરણોમાં કોટી કોટી વંદન..

લોકનાથાનંદ સ્વામી તથા વિશોકાનંદ સ્વામી

Help us make this article better—contribute now!