સદ્ગુરુ નાના સુખાનંદ સ્વામીનો પરિચય

સુખાનંદ ચાર નોખા નામ રે, હેતે ભજે હરિ સહુ તપધામ રે;

પ્રભુપ્રેમી તપસ્વી ને ત્યાગી રે, જેને હરિમાં લગની લાગી રે...૧

મંજુકેશાનંદ સ્વામી નંદમાળામાં કહે છે, સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયમાં સુખાનંદ નામના સંત ચાર હતા. બધા જ પ્રભુપ્રેમી, તપસ્વી, ભગવાનની સેવામાં અનુરાગવાળા અને તપના ધામ જેવા હતા. તેમાં એક સુખાનંદ સ્વામીનું જીવન આપણે ટૂંકમાં જોયું.

બીજા સુખાનંદ સ્વામી અમદાવાદ જિલ્લામાં આવેલા કણભા ગામના હતા. તેમનું પૂર્વાશ્રમનું નામ શામજીભાઇ હતું. આ ગામમાં રામાનંદ સ્વામીના સમયથી સત્સંગ હતો. વડોદરાના નાથ ભક્તનું મૂળ ગામ કણભા હતું. શ્રીહરિ કણભામાં ઘણીવાર પધાર્યા છે. કણભાના ઝવેરભાઈ, નાથ ભક્ત, ઉત્તમચંદ શેઠ વગેરે ૬૦ ભક્તોના ભાવથી એકવાર શ્રીહરિ ૬૦ રૂપ ધારણ કરી બધા ભક્તોને ઘેર એક સાથે થાળ જમ્યા હતા.

સ્વામિનારાયણ ભગવાનનો આવો પ્રૌઢ પ્રતાપ તથા અતિ કરુણા વગેરે સદ્ગુણો જોઈ ત્યાંના શામજીભાઇ ભક્તને પ્રભુ પામવાની અને પ્રગટ પ્રભુને સેવવાની તાલાવેલી લાગી. તેમણે પોતાનું જીવન શ્રીજીમહારાજને સમર્પણ કર્યું. આ શામજીભાઇ મન મૂકી સત્સંગની સેવામાં જોડાયા. પ્રગટ પ્રભુના દર્શન, મોટા સંતનો સમાગમ અને ભજન કરવાથી તેમના જીવમાં ખૂબ બળ આવ્યું. શ્રીહરિ અને સંતો ખૂબ રાજી થયા.

શામજીભાઈ સુખાનંદ સ્વામી બન્યા

પછી શામજીભાઇને શ્રીહરિએ સં. ૧૮૬૮ કારતક સુદ-૫ તા.૨૨/૧૦/૧૮૧૧ રવિવારના પવિત્ર દિવસે ગઢપુરધામમાં દીક્ષા આપી. શ્રીજીના દર્શનથી જ મહાસુખ માનનારા આ મુમુક્ષુ શામજીભાઇનું નામ સ્વામિનારાયણ ભગવાને સુખાનંદ સ્વામી રાખ્યું હતું. તેઓ નાના સુખાનંદ સ્વામી તરીકે સત્સંગમાં પ્રસિદ્ધ થયા હતા.

આ નાના સુખાનંદ સ્વામીને સ્વામિનારાયણ ભગવાને પોતાની હયાતીમાં મંડળધારી સંત બનાવ્યા હતા. એકવાર આ સુખાનંદ સ્વામી મંડળના ચાર સંતો સાથે શ્રીહરિની આજ્ઞાથી રાજસ્થાનના મારવાડ પ્રદેશ સત્સંગ વિચરણ કરવા માટે ગયા.

તે સમયે મહારાજે તેમની જળ થકી અને અસુરો થકી દિવ્ય રૂપે પ્રગટ થઈ રક્ષા કરી હતી, તેના બે પ્રસંગો સદ્ગુરુ માધવદાસ સ્વામી સ્ત્રહરિલીલામૃતસાગર' ગ્રંથમાં ૭૪ માં તરંગમાં લખ્યા છે. આપણે સ્વામીશ્રીના શબ્દોમાં જ જાણીએ..

શ્રીહરિએ સુખાનંદ સ્વામી વગેરે સંતોની જળથી રક્ષા કરી

એક સુખાનંદ સંત જેહ, ગયા ફરવા પરદેશ તેહ. ૪૨

આવી નદી દીઠો બેટ ભારે, તિયાં બેઠા સંત મળી ચારે;

થાકે ભૂખે ઊંઘ્યા સૂતા સહુ, આવ્યું વેગમાંઈ પૂર બહુ. ૪૩

ત્યારે દયાળે તે દયા આણી, વેગે આવ્યા રાખ્યું દૂર પાણી;

ચારે પાસે ધનુષ્યવા છેટે, થયું બાર હાથ પાણી બેટે. ૪૪

પછી સંતને જગાડયા હરિએ, દીધો ઠબકો આવું ન કરિએ;

પછી અદૃશ્ય થયા જોઈ જન, ધન્ય ધન્ય કહે ભગવન. ૪૫

સંતે ચારે પાસે જોયું જ્યારે, દીઠો આકાશ ને પાણી ત્યારે;

કર્યું શ્વાસે ઉચ્છવાસે સ્મરણ, જાણ્યું આવ્યું આજ ચાલી મરણ. ૪૬

એમ કરતાં પૂર પાછું ગયું, ત્યારે સંતને બહુ સુખ થયું;

સંત કેથ સહાય કરી મહારાજ, નક્કી મોત આવ્યું હતું આજ. ૪૭

પછી સંત ગયા ત્યાંથી ચારે, થયો પરચો મોટો કે છે ભારે;

શ્રીહરિએ સુખાનંદ સ્વામી વગેરે સંતોની ખાખીથી રક્ષા કરી

વળી સુખાનંદ સંત જેહ, ગયા મારવાડ માંઈ તેહ. ૪૮

મળ્યું ખાખીનું ટોળું ત્યાં મોટું, મૂકી મારવાને એણે દોટું;

કે ઝાલો મારો જીવનમુક્તિ, આપણને ફરે છે વગોવતી. ૪૯

એમ કહી કર્યા કર ઊભા, થયા સજ્જડ થઈ એવી શોભા;

આ સમયે શ્રીજી મહારાજ સુખાનંદ સ્વામી વગેરે સંતોની રક્ષા કરવા આવ્યા. શ્રીહરિની કોપ દૃષ્ટિ થતા મારવા ઊભેલા મહાત્માઓના હાથ સજ્જડ થઈ ગયા. તેને કાંઈ ખબર ન પડી. સંતો ત્યાંથી દૂર સુધી ચાલ્યા ગયા. આ રીતે સંતોની રક્ષા કરી.

પછી સંત નાસી ગયા સહુ, થયું ખાખીને દુઃખ તે બહુ. ૫૦

ઊંચા હાથમાં ઊંચા છે ધોકા, દારુ ભાંગ્ય પીધે મારે ઝોકા;

બીજા ખાખી કૂટી થાક્યા બહુ, ધોકા હાથ તો ન નમે સહુ. ૫૧

પછી લાંબા સહુ સુવાર્યા ભાઈ, બોલે ખાખી સહુ માંહો માંઈ;

આ તો મૂડિયે મૂઠ જ મારી, એનો ગુરુ છે બહુ જાદુગારી. ૫૨

એમ કરતાં સંત દૂર થયા, ત્યારે હાથ ધોકા છૂટી ગયા;

થયો પરચો કરી સહાય એવી, કહું બીજી સાંભળવા જેવી. ૫૩

આ રીતે દુષ્ટ ખાખી મહાત્માની જમાતમાંથી સ્વામિનારાયણ ભગવાને પરચો આપી સુખાનંદ સ્વામી વગેરે સંતોને બચાવી લીધા હતા.

મથુરાના લક્ષ્મીચંદ શેઠનો પરિચય

આ નાના સુખાનંદ સ્વામી એકવાર ફરતા ફરતા મથુરા ગયા હતા. ત્યાં લક્ષ્મીચંદ શેઠે બાંધેલા મંદિરમાં ઉતર્યા અને તેનું સદાવ્રત જમ્યા હતા. આ લક્ષ્મીચંદ શેઠ કોણ હતા ? તે વાત 'સ્વામિનારાયણ ચરિત્ર રત્નાકર' તરંગ-૩૦૧માં ગ્રંથકાર લખે છે, મથુરામાં લક્ષ્મીચંદ શેઠ પ્રસિદ્ધ ધનાઢય અને ભક્ત હૃદયના હતા.

પ્રસિદ્ધ લોકદરબારમાં, વળી માન ઘણું સરકારમાં;

એવા લક્ષ્મીચંદ શેઠિયા, પોતે મુમુક્ષુ સંસારમાં. ૭૪

આ લક્ષ્મીચંદ શેઠનો જન્મ સં.૧૮૨૨ તા.૨૬/૪/૧૭૬૫માં થયો હતો. અર્થાત્ શ્રીજીમહારાજના જન્મ પહેલા ૧૬ વર્ષે આ લક્ષ્મીચંદ શેઠ જન્મ્યા હતા. તેમના પિતાનું નામ વલ્લભદાસ જૈન હતું. તેઓ અતિ પ્રામાણિક અને સજ્જન હતા.

જયપુરના રાજા માનસિંહે સાધુ-સંતોના આશ્રમોમાંથી દ્રવ્ય લૂંટી ભેગું કર્યું હતું. પછી તેના દિલમાં વિચાર આવ્યો કે, આ ધર્માર્થે આવેલું દ્રવ્ય મારે રાજકામ માટે વાપરવું નથી. ધમાર્થે આવેલું કાર્ય ધર્મને માટે જ વપરાવું જોઈએ. પરંતુ આ દ્રવ્ય કોઈ કર્તવ્યનિષ્ઠ અને પ્રામાણિક વ્યક્તિના હાથે વાપરીએ તો તેનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ થાય.

તે સમયે મથુરાના લક્ષ્મીચંદ શેઠ અતિ પ્રામાણિક અને કર્તવ્યનિષ્ઠ હતા. તેથી માનસિંહ રાજાએ આ દ્રવ્ય દેવાર્થે વાપરવાનો અધિકાર તેમને સાંપ્યો હતો. આ દ્રવ્ય દ્વારા લક્ષ્મીચંદ શેઠે ઘણા જૈનોના દેરાસરો તથા સદાવ્રતો બંધાવ્યા. ઘણાં ધર્મકાર્યો તથા સારા સારા કામ કર્યા હતા. શેઠને ૬૦ વર્ષની ઉંમર થઈ છતાં કોઈ પુત્ર થયો ન હતો અને બંને પતિ-પત્નીને પુત્ર પ્રાપ્તિની ખૂબ જ ઈચ્છા હતી.

પછી કોઈ ભક્તએ કહ્યું, 'શેઠ ! તમે જૈન છો, છતાં કહું છું કે જો તમે દ્વારકાધીશની માનતા રાખો તો પુત્ર પ્રાપ્ત થાય.' ડૂબતો માણસ તરણું પણ ઝાલે. આ ન્યાયે લક્ષ્મીચંદ શેઠે દ્વારકાધીશની માનતા રાખી કે, 'જો મને પુત્ર થાય તો મારે મથુરામાં શ્રીકૃષ્ણનું મોટું મંદિર બંધાવવું.' પછી ૬૧ વર્ષની ઉંમરે કૃષ્ણકૃપાથી તેમને પુત્ર પ્રાપ્તિ થઈ. તેથી તેમણે મથુરામાં હોલગેટની અંદર, વિશ્રામઘાટની નજીક દ્વારકાધીશની મોટી હવેલી બનાવી છે. કૃષ્ણ અને બલરામ પ્રથમવાર વૃંદાવનથી મથુરા ગયા અને જે સ્થળે તેમણે વિશ્રામ લીધો હતો. યમુનાજી કાંઠે આવેલ તે સ્થળને વિશ્રામઘાટ કહે છે. ત્યાં ઊભા રહી ભાવિક લોકો નિત્ય યમુનાજીની આરતી ઉતારે છે.

હાલ યમુનાજીના મંદિરની બાજુમાં તે હવેલી પ્રસિદ્ધ છે. દ્વારકાધીશના પ્રતાપે પોતાને ઘેર પારણું બંધાણું, તેથી લક્ષ્મીચંદ શેઠે ભગવાનની મોટી હવેલી બાંધી આપી.

આ લક્ષ્મીચંદ શેઠનો વિશેષ પરિચય આપતા અદ્ભુતાનંદ સ્વામી વા.૪૬માં કહે છે...મથુરાના રહેવાસી શાહુકાર લક્ષ્મીચંદ નામે હતા. તે લક્ષ્મીદાસે વૃંદાવનમાં ઠાકોરજીના મંદિરમાં સોનાનો સ્થંભ કરાવ્યો હતો. તેમના મંદિરમાં એકવાર વિચરણ કરતા કરતા નાના સુખાનંદ સ્વામી ગયા.

સુખાનંદ સ્વામીના મુખથી તેમના બે મુનિમોએ સ્વામિનારાયણ ભગવાનના પ્રતાપ-ઐશ્વર્યની વાત સાંભળી. તેથી પોતાને વૈરાગ્ય ઉદય થયો ને મનમાં એમ નિશ્ચય થયો જે, 'જરૂર એ સ્વામિનારાયણ ભગવાન છે.' એમ જાણીને ત્યાંથી ચાલવા સારુ તૈયાર થયા. તેમને જોઈને લક્ષ્મીચંદ શેઠ કહે જે, 'તમે ક્યાંય જાશો નહીં ને અહીં રહો. અમે તમને બે-ત્રણ ગણો પગાર આપીશું પણ તમે રહો.' એમ કહ્યું.

લક્ષ્મીચંદ શેઠને સાંભળીને તે બેય મુનિમ કહે જે, 'અમને તમારી બધી મિલકત આપી દ્યો, તોપણ અમે નહિ રહીએ.' એ વાત સાંભળીને લક્ષ્મીચંદ શેઠ બોલ્યા જે, “મારે શરીરે એવો રોગ છે જે, એક શેર જાડા ચોખા મીઠા વિનાના પચે છે, તે તમે જાણો છો. તે સારુ તમે મારી એક વાત સાંભળો.'

તમારે સ્વામિનારાયણ ભગવાનને મળવા જાવું હોય તો સુખેથી જાવ. પરંતુ ત્રણસેં ૩૦૦ રૂપિયાની અત્તરની શીશી હું આપું છું, તે તમે સાથે લેતા જાવ ને તે અત્તરની શીશી સ્વામિનારાયણ ભગવાનને આપીને એમ કહેજો જે, મારું સારું થાય. એવું કહીને પોતાના બેય મુનિમને અત્તરની શીશી આપીને વિદાય કર્યા.

આ બંને મુનિમો ફરતા ફરતા કારિયાણીમાં આવ્યા. તે સમયે શ્રીહરિ કારિયાણીમાં વસ્તા ખાચરના દરબારમાં સભા ભરીને બેઠા હતા. ભગવાનને દંડવત્ પ્રણામ કર્યા અને ત્યાં શ્રીસ્વામિનારાયણ ભગવાનના હાથમાં મથુરાના લક્ષ્મીચંદ શેઠે આપેલી અત્તરની શીશી આપીને કહ્યું જે, “અમારા શાહુકારે કહ્યું છે જે, મારું સારું થાય એમ કરજો.''

મથુરા વૃંદાવનથી અત્તરની શીશી લઈને આવ્યા, એવા બે પ્રસંગ છે. તે બંને જુદા જુદા શેઠના અને જુદી જુદી વ્યક્તિઓના છે. મોટા સુખાનંદ સ્વામીના કહેવાથી તેમના બે શિષ્યો વૃંદાવનના લાલાબાબુની અત્તરની શીશી લઈને વડતાલ આવ્યા હતા.

સમય જતા નાના સુખાનંદ સ્વામી મથુરા ગયા. તેમના મુખથી ભગવાનની વાત સાંભળી લક્ષ્મીચંદ શેઠના બે મુનિમોને પ્રગટ ભગવાનનો નિશ્ચય થયો. તેઓ ભગવાનને ભેટવા માટે ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા અને ગુજરાતમાં આવી કારિયાણીમાં સ્વામિનારાયણ ભગવાનને મળ્યા અને લક્ષ્મીચંદ શેઠના સમાચાર આપ્યા.

તે વાતને સાંભળીને સ્વામિનારાયણ ભગવાને શીશીમાંથી અત્તર કાઢીને પોતાની હથેળીમાં લઈને સર્વે સંતની નાસિકાએ ચરચ્યું ને એ બે ભાઈને સાધુ કરીને 'બાલમુકુંદાનંદ સ્વામી' તથા 'રામાનુજાનંદ સ્વામી' નામ રાખ્યું.

પ્રસાદાનંદ સ્વામી કહે છે, રામાનુજાનંદ નહિ જ્ઞાનાનંદ નામ રાખ્યું હતું. પ્રસાદાનંદ સ્વામીની વાત વધારે સુસંગત લાગે છે. કેમ જે, વડતાલમાં જે મોટા સુખાનંદ સ્વામીના મોકલેલા બે વૈરાગી આવ્યા હતા. તેનાં નામ સ્વામિનારાયણ ભગવાને રામાનુજાનંદ સ્વામી અને ગોપાળાનંદ સ્વામી રાખ્યા હતા. જ્યારે કારિયાણીમાં મળ્યા તે બંનેનાં નામ મહારાજે બાલમુકુંદાનંદ સ્વામી અને જ્ઞાનાનંદ સ્વામી રાખ્યા એ વધારે યોગ્ય ગણાશે. વળી, સંપ્રદાયમાં જ્ઞાનાનંદ સ્વામી ચાર હતા, એ પૈકીના એક આ ગણી શકાય !!

કારિયાણીમાં જ્યારે સ્વામિનારાયણ ભગવાને સાધુની નાસિકાએ અત્તર ચરચ્યું, તે ઘડીએથી આરંભીને મથુરામાં રહેલા લક્ષ્મીચંદ શેઠને અઢારેય રસ પચતા થઈ ગયા. પહેલા માત્ર રાંધેલો ભાત જ પચતો. પરંતુ હવે બધું જ પચવા માંડયું.

તે જોઈને લક્ષ્મીચંદ શેઠને નિશ્ચય થયો કે, 'નાના સુખાનંદ સ્વામી કહેતા કે સ્વામિનારાયણ ભગવાન છે અને મારા મુનિમો બંને તેમને મળવા ગયા એ વાત સાચી છે.' એવો પ્રતાપ જોઈને લક્ષ્મીચંદ શેઠે નિશ્ચય કર્યો જે, 'સ્વામિનારાયણ ભગવાન છે.'

પછી તેમણે સ્વામિનારાયણ ભગવાન સારુ બે-ત્રણવાર સારો ભારે ભારે પોશાક મોકલ્યો હતો અને તેઓ મથુરામાં રહ્યા થકા સ્વામિનારાયણ ભગવાનનું ભજન કરતા હતા.

આ જ્ઞાનાનંદ સ્વામી તથા બાલમુકુંદાનંદ સ્વામીએ કહ્યું, 'મહારાજ ! એ લક્ષ્મીચંદ શેઠ એકવાર તમારે દર્શને આવનારા છે.' ત્યારે શ્રીજીમહારાજ બોલ્યા જે, “તેને આ અવતારે અમારા દર્શન નહિ થાય પણ ઓલે અવતારે હરિભક્તને ઘેર જન્મ લેશે.'' ત્યારે અમારા દર્શન તેને થાશે.

આ પ્રસંગ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, લક્ષ્મીચંદ શેઠ પણ સ્વામિનારાયણ ભગવાનને મળી શક્યા નથી. (સંદર્ભ : અદ્ભુતાનંદ સ્વામી વાત-૪૬)

જ્યારે લક્ષ્મીચંદ શેઠના મુનિમને સુખાનંદ સ્વામીની વાતો સાંભળી શાંતિ થઈ હતી. તે સમયે લક્ષ્મીચંદ શેઠે આ સુખાનંદ સ્વામી અને તેમના બંને મુનિમોને શ્રીજીમહારાજને ભેટ આપવા ૩૦૦ રૂપિયાની અત્તરની શીશી આપી હતી. આ શીશી સ્વામીએ કારિયાણીમાં શ્રીહરિને આપી હતી. ત્યારે સ્વામિનારાયણ ભગવાને આ સંકલ્પ કર્યો ત્યારથી મથુરામાં લક્ષ્મીચંદ શેઠની તબિયત સારી થઈ ગઈ હતી. પછી સાધુએ કહ્યું, “મહારાજ ! એ કાયસ્થ શેઠ તમારે દર્શને આવનારા છે.''

ત્યારે મહારાજ બોલ્યા જે, 'તેને આ અવતારે દર્શન નહિ થાય પણ ઓલે અવતારે હરિભક્તને ઘેર જન્મ લેશે ત્યારે અમારા દર્શન તેને થાશે.' તે પછી થોડા દિવસ કેડે લક્ષ્મીચંદ શેઠ પોતાની ભેગા દોઢસો માણસનો સંઘ લઈને તથા રથ, ઘોડા તંબુ વગેરે લઈને દ્વારકાની જાત્રાને મિષે શ્રીહરિનાં દર્શન કરવા નીકળ્યા.

તે રસ્તામાં બીજે મુકામે રાત્રિએ લઘુશંકા કરવા બેઠેલા ત્યાં ઘોડે પાટું મારી તેથી રાડ પાડીને પડી લક્ષ્મીચંદ શેઠ ગયા. ત્યારે માણસો ઉપાડીને શેઠને તંબુમાં લઈ ગયા ને તે ઘડીએ જ તેના પ્રાણ નીકળી ગયા. આ લક્ષ્મીચંદ શેઠ બીજા જન્મે મુંબઈના પ્રસિદ્ધ નગરશેઠ કરમશી દામજી થયા હતા.

એક મહત્વનો ખુલાસો

નોંધ : સત્સંગમાં વૃંદાવનથી આવેલી અત્તરની શીશી અને તેને મોકલનારની અવનવી વાતો સંભળાય છે. પરંતુ વૃંદાવનના લાલાબાબુએ મોટા સુખાનંદ સ્વામીના બે શિષ્યો સાથે એક અત્તરની શીશી મોકલી હતી. તે વડતાલ જન્માષ્ટમી પ્રસંગે સંતોએ શ્રીહરિને આપી હતી. આ લાલાબાબુ બીજા જન્મે કપડવંજના ભૂધરભાઈ થયા હતા.

૨.મથુરાના કાયસ્થ વિપ્ર કરશનજી શેઠે બે મુમુક્ષુઓ સાથે અત્તરની શીશી મોકલી હતી. આ કાયસ્થ કરશનજી બીજા જન્મે કારિયાણીમાં નથુ પટેલ થયા હતા અને ત્રીજા મથુરાના લક્ષ્મીચંદ શેઠે નાના સુખાનંદ સ્વામીનો યોગ થતા સ્વામી અને તેમના બે મુનિમો સાથે અત્તરની શીશી મોકલી હતી.

આ લક્ષ્મીચંદ શેઠ બીજા જન્મે મુંબઈના પ્રસિદ્ધ નગરશેઠ કરમશી દામજી થયા હતા. આ રીતે હરિચરિત્રચિંતામણિ ૩/૪૬૯, અદ્ભુતાનંદ સ્વામીની વાત-૩૬ અને સ્વામિનારાયણ ચરિત્ર રત્નાકર તરંગ-૩૦૧/૨ આ ત્રણેય ગ્રંથની અલગ વાતો છે. તેને અલગ રીતે રાખીએ તો દરેક પ્રસંગ વ્યવસ્થિત સમજી શકાય.

આ સુખાનંદ સ્વામી સ્વામિનારાયણ ભગવાન ધામમાં ગયા બાદ વડતાલધામમાં રહેતા. સં.૧૯૧૧માં માગશર સુદ-૪, તા. ૩૦/૧૧/૧૮૫૪ ગુરૂવારે આ સુખાનંદ સ્વામી વડતાલથી જ સ્વતંત્ર થકા ભૌતિકદેહ છોડી અક્ષરવાસી થયા હતા.

સદ્ગુરુ નાના સુખાનંદ સ્વામી

Help us make this article better—contribute now!